Piri Reis Kimdir? Piri Reis Hayatı ve Eserleri

Asıl adı, Muhiddin Piri olan Piri Reis, denizcilik ilminde döneminin en önemli bilim adamları arasında yer almıştır. Bu yazımızda Osmanlı denizci ve kartograf olan Piri Reisin hayatı ve eserlerini inceleyeceğiz.

Piri Reis Kimdir?

Doğum tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte Piri Reis, 1465 – 1470 yılları arasında o dönemde Türk deniz üssü olarak bilinen Gelibolu adlı küçük bir sahil kasabasında doğdu. Babasının adı Hacı Mehmet’ti. Babası kendisine doğduğunda Muhiddin Piri adını verdi.

Piri Reis’in Hayatı

Piri Reis’in amcası Kemal Reis ünlü bir denizciydi ve daha sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun Akdenizdeki donanmasında kaptanlık yaptı. Türk tarihçisi İbn Kemal, “Bu yıllarda Gelibolu’da doğan çocuklar timsah gibi büyürler. Beşikleri teknedir. Gece gündüz ninni gibi gemi seslerinde uyurlar.” demiştir.

Geleceğin büyük denizcisi Muhiddin Piri, on bir yaşına kadar bu küçük sahil kasabası Gelibolu’da yaşadı. O, tıpkı o devirdeki diğer Müslüman Türk çocukları gibi İslamın emrettiği aile geleneklerine göre yetiştirilmiştir. Diğer çocukların aksine okumayı ve yazmayı erken yaşlarda öğrenmiştir. Daha sonraki yaşlarında ise amcasının gemilerinde yaşamaya ve birlikte yelken açmaya başladı.

Denizcilik, mesleğin bilgisinden önce bedenen ve ruhen güçlü olmayı gerektiren, uzun çalışma ve tecrübeler sonucunda kazanılan ve kendine has kuralları olan sabırlı olmayı gerektiren bir meslektir. Muhiddin Piri, amcasının gemisinde 14 yıl çalışmış ve gerekli bilgi ve becerileri edinmiştir. Denizcilikle uğraşmanın yanı sıra Osmanlı İmparatorluğu’na idari görevlerde hizmet etti. Bu tecrübelerden edinği bilgileri daha sonra yazdığı “Kitab-ı Bahriye” adlı kitabında işlemiştir. Muhiddin Piri, bu kitabında, yelken açtığı yerleri ve tarihi olayları kendi üslubuyla anlatmaktadır. 

Amcası Kemal Reis, Muhiddin Piri’yi denizci olarak yetiştirmek istedi. 1486’larda Granada’daki Müslümanlar Tunus, Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu’ndan destek istediler. Bu sırada denizci olan Kemal Reis, bu Müslümanları gemisiyle Afrika’ya götürdü. 1487-1493 yılları arasında Kemal Reis ile birlikte çalışan Muhiddin Piri, denizcilikle ilgili birçok çalışma yaptı. Akdeniz’in batı kıyısında diğer korsanlarla savaştı, onları yendi ve gemilerini ele geçirerek ganimet kazandırdı. Akdeniz’in batı kıyılarını kış aylarında sıcak iklimi sebebiyle sığınak olarak kullandılar. 

Piri, gittiği bölgelerdeki adalar ve yerler hakkında coğrafi izlenimlerini not aldı. Yine bu bilgileri ‘Kitab-ı Bahriye’de görebiliriz.

Muhiddin Piri’nin yaşadığı dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nu Fatih Sultan Mehmed’in oğlu Sultan II. Beyazıd yönetiyordu. Sultan II. Beyazıd’ın ağabeyi Sultan Cem’in ölümü üzerine rakibi kalmamış, fetih ve fethettiği topraklara İslam dinini yaymaya odaklanmıştır. Bu sebep ile deniz ve kara kuvvetlerini güçlendirmek için tüm Türk korsan gemileri devletin kontrolündeydi. Padişah Hazretleri, Kemal Reis ve leventlerini (denizcilerini) bu amaçla saraya davet etmiş ve kurduğu deniz kuvveti ile Kemal Reis ve Piri Reis 1494 yılında imparatorluğa hizmete başlamıştır.

1499 ile 1502 yılları arasında Osmanlı’nın denizlere hakim olma isteği sonucunda çıkan savaşlar sırasında Piri Reis başarılarıyla adından söz ettirmiştir. Kemal Reis, o sırada Davut Paşa’ya ait donanmanın komutanıydı. Piri Reis ise bu donanmanın en stratejik gemisinin komutanıydı. Piri Reis’in hizmetleri ve başarıları o dönemde göze çarpmaktaydı. Kemal Reis, Piri Reis’in gemide olmadığı ve nedeni bilinmeyen bir deniz kazasının ardından 1511’de öldü. Piri Reis bu edindiği tecrübeleri daha ileriye götürerek denizlerde kâfirlere yelken açtırmamıştır. Amcasının bu beklenmedik ve trajik ölümü onu derinden etkilemiştir. Bir süre kaptanlık yaptıktan sonra ara vermeye karar verdi ve Gelibolu’ya döndü. Denizciliği bırakan Piri Reis detaylı bir dünya haritası çizme hayalini gerçekleştirmeye koyuldu. ‘Kitab-ı Bahriye‘ adlı eseri dünyaca adından söz ettirdiği bir şaheser olarak tarihe altın harflerle yazılmıştır.

1516-1517 yılları arasında I. Selim’in Mısır seferi sırasında Osmanlı donanması Cafer Bey’in komutasındaydı ve Piri Reis deniz kuvvetleri komutanı olarak görev yaptı. İskenderiye’yi fetheden deniz kuvvetlerinden ayrılıp Kahire’ye giderek bu yerlerin haritalarını çizerek adı geçen yerler hakkında ayrıntılı coğrafi bilgiler verdi.

Mısır’ın Osmanlı İmparatorluğu topraklarına dâhil olması üzerine 1517’de I. Selim bir donanma ile İskenderiye’ye gitmiş ve Piri Reis padişahla bizzat tanışma şerefini bulmuştur. Piri Reis, dünya haritasını padişaha sundu. Mısır seferinden sonra Gelibolu’ya dönerek kitaplar okuyup ilmini arttırmak için gecesini gündüze katmış ve çalışmalarını burada sürdürmüştür.

1520’de Kanuni Sultan Süleyman, babası I. Selim’in vefatından sonra tahta çıktı. Hükümdarlığı sırasında çok büyük zaferler kazanıldı. Piri Reis, Rodos Adası’nı fetheden filodaki mürettebatın bir komutanıydı. Padişah Sultan Süleyman Han, Piri Reis’e Vezir-i Azam yani padişahın sağ kolu İbrahim Paşa’nın Mısır’a kadar eşlik etmesini emretti. Seyahat sırasında gemiler fırtınaya yakalandığında Rodos Adası’na bir müddet sığınmak zorunda kaldılar. Bu sayede İbrahim Paşa ve Piri Reis yakından yakından tanışmışlardır. Piri Reis böylece çalışmalarını kitapta derlemiş ve İbrahim Paşa aracılığıyla Kanuni Sultan Süleyman’a sunmuştur.

Piri Reis, zamanının denizcilik camiasının en önemli bilim adamlarından biriydi. Ana dilinin yanı sıra Yunanca, İtalyanca, İspanyolca ve hatta Portekizce biliyordu. Dünya haritasını çizerken bu dillerde yazılmış kaynaklardan yararlanmıştır.

Piri Reis, farklı zamanlarda Ege, Adriyatik, İtalyan, Fransız, İspanyol ve Tunus limanlarına seferler yapma şansı bulmuştur. Seferler sırasında bu yerler hakkında ayrıntılı coğrafi ve denizler hakkında ayrıntılı bilgiler verdi. Kitab-ı Bahriye eserinin nüshaları İstanbul, Berlin, Dresden, Bologna, Paris, Viyana ve Londra’daki özel ve halk kütüphanelerinde bulunmaktadır.

Piri Reis’in Eserleri

Türk Donanması’nın birçok savaş gemisi ve denizaltısına Piri Reis’in adı verildi. Tarihimizde önemli bir yeri olan Piri Reis’in eserlerini incelemek gerekirse;

Dünya Haritaları

Piri Reis’in, amcası Kemal Reis’in 1501’de İspanya’nın Valensiya kıyılarında yedi İspanyol gemisini ele geçirmesinden sonra elde ettiği Kristof Kolomb tarafından kişisel olarak tasarlanan haritalar da dahil olmak üzere, Piri Reis’in topladığı yaklaşık 20 eski harita vardı.

Haritanın formatı, şu anda yaygın olan bir portolan haritasının formatıdır. Portolan haritası ise 14. yüzyıl’da özellikle Avrupa’da kullanılan, kıyılar ve limanlar hakkında önemli bilgiler içeren el yazması denizcilik haritalarıydı. Piri Reis, enlem ve boylam ızgaraları yerine, azimutların yayıldığı kilit noktalara pusula gülleri yerleştiriyordu. Azimut, gök cisminin gözlemleyen kişiye göre istikâmetinin ufuktaki kuzey veya güney noktasından açısal uzaklık olarak tanımıdır.

Kitab-ı Bahriye

Piri Reis’in Kitab-ı Bahriye (Gezi Kitabı), modern dönem öncesi denizcilik kitaplarının en ünlülerinden biridir. Kitap, Akdeniz’in önemli limanlarını ve şehirlerini açıklayan coğrafi bilgi sahibi olmak için son derece ayrıntılı bilgiler içerir. Akdeniz’in başlıca limanları, koyları, körfezleri, burunları, yarımadaları, adaları, boğazları ve güvenli demirleme yerleri hakkında ayrıntılı bilgilerle zengin, coğrafi konum bulma teknikleri yer alıyor ayrıca kitapta her ülke ve şehirlerinin yerel halkı ve kültürlerinin ilgi çekici yönleri hakkında bilgiler de yer alıyor.

Kitabın orijinali 1511-1521 yılları arasında yazılmış, ancak 1524-1525 yılları arasında Kanuni Sultan Süleyman’a hediye edilmek üzere ek bilgiler ile daha iyi hazırlanmış tablolarla revize edilmiştir. Piri Reis, amcası Kemal Reis ile birlikte yaptığı Akdeniz gezileri sırasında bu tabloları çizmiştir. 1525’in gözden geçirilmiş baskısı toplam 434 sayfadan oluşuyor ve 290 harita içeriyor.

Kitab-ı Bahriye’nin iki ana bölümü vardır. İlk bölüm, fırtına türleri, pusula kullanma teknikleri, limanlar ve kıyı şeritleri hakkında ayrıntılı bilgiler içeren portolan haritaları, yıldızları kullanarak yön bulma yöntemleri, büyük okyanusların ve çevrelerindeki karaların özellikleri hakkında bilgilere ayrılmıştır. Kristof Kolomb ve Vasco da Gama’nın ve diğer Portekizli denizcilerin Hindistan’a ve Asya’nın geri kalanına giderken Yeni Dünya’daki keşiflerinden de ilham alınmıştır.

İkinci bölüm tamamen portolan haritaları ve seyir rehberlerinden oluşmaktadır. Her konu bir adanın veya kıyı şeridinin haritasını içerir. Birinci kitapta (1521) bu bölümde toplam 132 portolan haritası bulunurken, ikinci kitapta (1525) toplam 210 portolan haritası bulunmaktadır. İkinci bölüm, Çanakkale Boğazı’nın tanımı ile başlar ve Ege Denizi, İyon Denizi, Adriyatik Denizi, Tiren Denizi, Ligurya Denizi, Fransız Rivierası, Balear Adaları, İspanya kıyıları, Boğaz adaları ve kıyıları ile devam eder. Cebelitarık, Kanarya Adaları, Kuzey Afrika kıyıları, Mısır ve Nil Nehri, Levant ve Anadolu kıyı şeritleri detaylıca gösterilmiştir. Bu bölüm ayrıca her şehirdeki ünlü anıtların ve binaların açıklamalarını ve çizimlerini içerir.

Kitab-ı Bahriye’nin nüshaları dünya çapında birçok kütüphane ve müzede bulunmaktadır. İlk baskının (1521) nüshaları Topkapı Sarayı, Nuruosmaniye Kütüphanesi ve İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Bologna Üniversitesi Kütüphanesi, Viyana Milli Kütüphanesi, Dresden Devlet Kütüphanesi, Fransa Milli Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Paris’teki British Museum, Londra’daki British Museum, Oxford’daki Bodleian Library ve Baltimore’daki Walters Art Museum. 

İkinci baskının (1525) nüshaları Topkapı Sarayı, Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa Kütüphanesi, Süleymaniye Kütüphanesi ve Fransa Milli Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı yakın zamanda (1988-91) kitabı dört cilt halinde yayınladı. Orijinal el yazmasının renkli bir basımını içerir, her sayfası Türkçe metnin Latin alfabesine çevirisi, modern Türkçeye çevirisi ve birer İngilizce çevirisidir. Kitab-ı Bahriye, arkeologların, coğrafyacıların, tarihçilerin ve dilbilimcilerin de ilgisini çekmiştir.

Kitab-ı Bahriye’nin Avrupa’daki tüm kütüphanelere dağılmış yaklaşık otuz el yazması vardır.

İlk sürüm:

• İstanbul Topkapı Sarayı Kütüphanesi,
• İstanbul Nuruosmaniye Kütüphanesi,
• İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi,
• Bologna, Üniversite Kütüphanesi, Marsili koleksiyonu,
• Viyana, Nationalbibliothek,
• Dresden, Staatbibliothek,
• Paris, Bibliothèque Nationale de France,
• Londra, British Museum,
• Oxford, Bodleian library,
• ABD, Baltimore’daki Walters Sanat galerisinde düzenlenen özel bir koleksiyonun parçası.

İkinci versiyon:

• Köprülü Fazıl Ahmed Paşa Zade Kütüphanesi
• Paris Bibliothèque nationale de France,

Kuzey Afrika Kıyısının Tanımı

Akdeniz’in güney kıyıları ise Kitab-ı Bahriye’de daha da fazla ilgi görmektedir . Kemal Reis ve aralarında Piri Reis’in de bulunduğu Osmanlıların doğal üssüydü.

Kuzey Afrika Müslümanları, Osmanlıları yabancı olarak değil, müttefik olarak kabul ettiler. O zamanlar, Kuzey Afrika sakinleri Avrupalı ​​korsanların sürekli saldırı tehdidi altındaydı. Türk denizciler bu güney kıyılarını kuzeye ve batıya yaptıkları seferler arasında dinlenmek için kullandılar ve çoğu zaman limanlardan veya adalardan birinde kışı geçirdiler ve Piri Reis bu şekilde bu kıyılara aşina oldu.

Bejaia’yı anlatan Piri Reis, bir tarafı kıyıda, çam ağaçlarıyla kaplı bir dağ yamacında yer alan yakışıklı bir kale olduğunu belirtir. Piri Reis, Hammadi saraylarını İspanyollar tarafından 1510’da ele geçirildiğinde yıkılmadan önce görmüş ve çok etkilenmişti.

Piri Reis, Tunus’u keşfetmeye başlar. Calta (Galite) adasının güneyinde, güney rüzgarları estiğinde büyük bir tehlikeye dikkat çekiyor. Adanın son derece iyi kalitede “gül suyu tadına” sahip olduğunu ve sayısız yaban keçisi sürülerini barındırdığını belirtiyor. Bizerte ise sağlam kalesi, demirlemek için iyi limanı ve balık bolluğu ile etkileyicidir.

Dahası, Tunus’ta iklimi, ticareti, yöneticileri ve rekabetleri büyük ilgi görüyor. Şehirde her biri ‘bir padişah sarayını andıran’ elli bin hane vardır ve şehrin etrafı bağ ve bahçelerle çevrilidir. Bu bahçelerin her birinde villalar ve köşkler, havuzlar ve çeşmeler vardı ve havayı yasemin kokusu dolduruyordu. Limandaki demirleme yerleri şehrin dokuz mil önündeydi. Piri Reis, Tunus limanının kuzeye açılan bir koy olduğunu ve demirlemenin yedi kulaç derinliğinde, dibinin düz, rıhtım zemininin iyi olduğunu belirtiyor.

Cape Marsa olarak da adlandırılan Cape Cartage için demirleme güvenlidir ve gemiler tüm limanlarda kışlayabilir. Bununla birlikte, özellikle güney rüzgarlarına maruz kalan Zembra adasının yakınında tehlike bulunurken, genellikle suyla kaplı kayalar çok tehlikeli olabilir. Hammamet sahili boyunca deniz sığ sulara, düz bir tabana ve beyaz kuma sahiptir. Açık denizde, kıyıdan bir mil açıkta derinlik dört ila beş kulaçtır.

Libya tasvirinde odak noktası Trablus, tarihi, ticareti ve gelişen limanıdır. Bir dağı dönüm noktası olarak kullanarak oraya nasıl yelken açılacağını gösterir. Şehir limanında demirlemenin iyi olduğunu, limanın kuzey tarafında rüzgar hızını kesen üç adacık olduğunu belirtiyor. Ancak şehri tarif ederken, şehir İspanyolların eline geçmişti ki bu onu çok üzdü.