Deprem Nedir? Deprem Anında Yapılması Gerekenler

İstanbul’da 1 hafta içerisinde gerçekleşen biri 4,6 diğeri de 5,8 büyüklüğündeki depremler ve artçıları büyük korku ve paniğe neden oldu. Deprem önleyemediğimiz ancak alınacak önlemlerle zararını en aza indirebileceğimiz bir doğal afettir. Bu yazımızda depremden anında, deprem öncesi ve sonrasında neler yapmanız gerektiğini derledik.

Önlenemez ve yıkıcı bir doğal afet olan deprem hem ülkemizde hem de dünyanın çeşitli yerlerinde çok büyük yıkımlara sebep oluyor. Ülkemizde yakın tarihte gerçekleşen Van depremi, Bingöl depremi, Düzce ve Gölcük depremleriyle bu doğal afeti acı bir şekilde tecrübe ettik. İstanbul’da geçtiğimiz günlerde gerçekleşen 5,8 büyüklüğündeki deprem, bize hala ne kadar hazırlıksız olduğumuzu gösterdi. Günümüz teknolojisiyle şuanlık depremleri durduramıyor ve ne zaman gerçekleşeceğini tahmin edemiyoruz. Ancak deprem anında, öncesinde ve sonrasında neler yapmamız gerektiğini bilirsek olası hafif veya ölümcül yaralanmaların önüne geçebiliriz.

Deprem Nedir ve Nasıl Oluşur

Dünyanın yüzeyi yapboz parçaları gibi tektonik plakalardan meydana gelmektedir. Bu tektonik plakalar sürekli olarak hareket eder fakat çoğunlukla bu hareket çok yavaş olduğundan hissetmeyiz. Ancak bu tektonik plakalar birbirlerine şiddetli bir şekilde çarpar veya birbirlerinin üstüne kayarsa o zaman hissedilebilir depremler meydana gelir. Kaymanın veya çarpmanın meydana geldiği yüzeye fay düzlemi adı verilir. Depremler de hep fay düzlemleri üzerinde meydana gelir. Tektonik plakaların hareketi sonucu fay hatlarında bir enerji birikmesi olur. Biriken bu enerji belirli bir eşik noktasına ulaşınca da faydan dışarıya doğru tüm yönlerde, su üzerindeki dairesel dalgalanmalara benzer bir sismik dalga formunda yayılır. Sismik dalgalar da yeryüzünü ve üzerinde bulunan her şeyi sallar. Dünya yüzeyinin altındaki depremin başladığı yere iç merkez, ve buranın tam üstünde bulanan yüzey noktasına da merkez üssü adı verilir.

Bazen depremler öncü depremler oluşturur bu öncü depremlerin ardından daha şiddetli depremler gerçekleşebilir. Ancak bilim insanları bir depremin öncü olup olmadığını aynı merkez üssünden daha şiddetli bir deprem gelmedikçe anlayamazlar.  Bir merkez üssünde gerçekleşen bir depremin en şiddetli anına ana deprem denir ve bu ana depremi her zaman artçı depremler takip eder. Ana depreme bağlı olarak bu artçı depremler, haftalar, aylar ve hatta yıllar boyunca devam edebilir. Kısacası artçı depremler, ana depremden sonra gerçekleşen daha küçük depremlerdir.

Depremler Nasıl Ölçülür?

Depremler sismograf adı verilen cihazlar ile ölçülür. Sismograf yere sıkıca kurulan bir dayanağa ve serbest olarak asılı kalan bir ağırlığa sahiptir. Bir deprem yeryüzünü salladığında, sismografın yere oturan dayanağı da sallanır fakat asılı ağırlık sallanmaz. Bunun yerine ağırlığın asıl olduğu yay ve ip tüm hareketi emer. Sismografın hareketsiz kısmı ile sallanan kısmı arasındaki pozisyon farkı kaydedilir.

Depremin büyüklüğü fay hattının büyüklüğüne ve fay üzerindeki kayma miktarına bağlıdır. Fakat bu bilim adamlarının kolaylıkla ölçebileceği bir şey değildir çünkü fay hatları yeryüzünün kilometrelerce derininde yer almaktadır. Peki bir deprem nasıl ölçülür? Depremin ne kadar büyük olduğunu belirlemek için sismograf cihazının kaydettiği veriler kullanılır. Bu cihazın salınım miktarı depremin büyüklüğünü belirler. Salınım uzunluğu arttıkça depremin büyüklüğü de artar.

Depremin büyüklüğü; deprem sırasında açığa çıkan enerjinin bir ölçüsü olarak tanımlanmaktadır. Enerjinin doğrudan doğruya ölçülmesi olanaksız olduğundan sert zemine yerleştirilmiş özel bir sismografla kaydedilen zemin hareketinin, maksimum genliğinin 10 tabanda logaritması bir depremin “büyüklüğü” olarak tanımlanmıştır. Yani 7 büyüklüğündeki bir deprem, 6 büyüklüğündeki bir depremden 1 birim büyük değil, 10 kat daha büyüktür. Depremlerden sonra açıklanan 4,6,5,8 ve 7,4 gibi değerler depremin büyüklüğünü göstermektedir. Bu ölçüm metodu Charles Francis Richter tarafından geliştirilen Richter ölçeği olarak bilinir. Bilim insanları depremden gelen sarsıntının yoğunluğundan bahsederler ve bu da deprem boyunca nerede olduğunuza bağlıdır. Kısacası hissedilen deprem şiddetidir. Merkez üssüne ne kadar yakınsanız depremi o kadar çok hissedersiniz.

P ve S dalgası nedir?

P dalgası: Kayıtlara gelen ilk deprem dalgasıdır. Hızı yer yüzü kabuğunun yapısına göre 1.5 ile 8 km/sn arasında değişir. Tanecik hareketlerinin yayılma doğrultusundadır yani boyuna bir dalgadır ve yıkım etkisi düşüktür.

S dalgası: Kayıtlara ikincil olarak ulaşan deprem dalgasıdır. Hızı P dalgası hızının yüzde 60’ı ile yüzde 70’i arasında değişir. Tanecik hareketleri yayılma doğrultusuna dik ya da çaprazdır yani enine dalgadır ve yıkım etkisi oldukça yüksektir.

Deprem Anında, Öncesinde ve Sonrasında Neler Yapmalıyız?

Depremden Önce Ne Yapmalıyız?

• Yangın söndürücü, ilk yardım kiti, bataryalı radyo, el feneri ve ekstra pilleri evinizde mutlaka bulundurun.
• İlk yardım öğrenin.
• Evinizde doğal gazı, elektriği ve suyu nasıl kapatabieceğinizi öğrenin.
• Depremden sonra ailenizle nerede bulaşacağınızı belirleyin.
• Raflarınızda ağır cisimler bulundurmayın çünkü bunlar deprem anında ciddi yaralanmalara sebep olabilir.
• Ağır mobilyaları, dolapları ve cihazlarınızı duvara veya yere sabitleyin.
• İş yerinizde veya okulunuzdaki deprem planını öğrenin.

Deprem Anında Ne Yapmalıyız?

• Sakin olun! Eğer bina içerideyseniz içeride kalın, eğer dışarıdaysanız dışarıda kalın.
• Eğer içerideyseniz, binanın merkezine yakın bir duvara yaslanabilir, kapı aralığında veya ağır bir mobilyanın altında durabilirsiniz. Pencerelerden ve dış kapıdan kesinlikle uzak durunuz.
• Eğer dışarıdaysanız, elektrik iletim direklerine veya herhangi bir şeyin düşebileceği yerlerden uzak açık bir alanda kalın. Kesinlikle binalardan uzak durun hatta yapacağınız ilk şey bu olmalı. Çünkü deprem sırasında binalardan düşebilecek cisimler ciddi yaralanmalara ve ölümlere yol açabilir.
• Deprem anında hasar görmüş olabilecek doğal gaz hattı olabileceğinden kesinlikle kibrit, mum, çakmak ve aleve oluşturabilecek hiçbir şey kullanmayın.
• Eğer arabanın içerisindeyseniz, arabanızı durdurun ve deprem sona erene kadar içerisinde kalın.

Depremden Sonra Ne Yapmalıyız?

• Öncelikle kendinizi ve daha sonra ailenizi veya arkadaşlarınızı herhangi bir yaralanma var mı diye kontrol edin. İhtiyacı olan kişilere ilk yardımı uygulayın.
• Elektrik, su ve doğal gaz hatlarını kontrol edin. Eğer herhangi bir hasar varsa vanaları veya şalterleri kapatın. Gaz kokusu alıp almadığınızı kontrol edin, eğer koku alıyorsanız hemen pencereleri ve kapıları açıp binayı tahliye edin ve yetkililere haber verin.
• Radyonuzu açın ve telefonunuzu acil bir durum olmadıkça kullanmayın.
• Dışarı çıktığınızda hasarlı binalardan uzak durun. Cam kırıklarına ve enkazlara karşı dikkatli olun. Bot veya sağlam ayakkabılar giyin.
• Binalardaki bacaların düşme ihtimaline karşı dikkatli olun.
• Tsunami tehklikesine karşı deniz veya okyanus sahillerinden uzak durun.
• Eğer okulda veya iş yerinde iseniz, acil durum planlarına ve yetkili uzman kişinin talimatlarına uyunuz.
• AFAD’ın belirlediği deprem sonrası toplanma alanlarına intikal ediniz.

Depremler ile ilgili gerekli önlemleri her zaman almalıyız. Gerçekleşen her deprem bizim eksikliklerimizi ortaya koyuyor. Ülkemiz bir deprem ülkesi bu çerçevede deprem anında, öncesi ve sonrasında oluşabilecek can ve mal kayıplarını önlemek veya en azından minimuma indirmek amacıyla gerekli tüm önlemler zaman kaybetmeden alınmalıdır.